Υγιεινή και Ασφάλεια στην Εργασία

Αν υπάρχει ένας τομέας για τον oποίο θα μπορούσε κάποιος να βάλει ανεπιφύλακτα θετικό πρόσημο στην επίδραση που είχε, μέσω της εναρμόνισης ευρωπαϊκών Κανονισμών στην ελληνική νομοθεσία η 40ετής συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. αυτός δεν είναι άλλος από τον τομέα της υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας.

Η πανδημία και η έξαρση στους χώρους εργασίας και δη στους μαζικούς χώρους του λιανεμπορίου και των υπηρεσιών, είναι βέβαιο, ότι θα ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο ρυθμίσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο για ασφαλέστερη εργασία. Ήδη αν επισκεφτεί κανείς στις ηλεκτρονικές σελίδες του ευρωπαϊκού οργανισμού OSHA θα δει τις πρώτες ενδείξεις των αλλαγών στο νομοθετικό πλαίσιο προστασίας των μισθωτών και αυταπασχολουμένων οι οποίοι σε ποσοστό άνω του 30%-50% έχουν μεταφέρει… τη δουλειά στο σπίτι.

Και η αλήθεια είναι ότι στην κατ’ οίκον εργασία ουδείς τεχνικός εργασίας μπορεί να ελέγξει την τήρηση των ευρωπαϊκών κανονισμών. Διότι η τρέχουσα πανδημία δεν επηρέασε μόνο την υγεία, αλλά και τις εργασιακές συνθήκες όλων όσοι συνέχισαν να εργάζονται χωρίς να χρειάζεται να ενταχθούν σε καθεστώς «αναστολής σύμβασης εργασίας».

Στο πλαίσιο των μέτρων αποτροπής διάδοσης του κορονοϊού «επιβλήθηκε», ορισμένες φορές με τρόπο άναρχο, ανεξέλεγκτο και ανεπίβλεπτο, η τηλεργασία, η οποία σε πολλές περιπτώσεις οδήγησε στη διαμόρφωση ενός υβριδικού χώρου εργασίας, του σπιτιού-γραφείου (ή στην αργκό “hoffice” από τις αγγλικές λέξεις home (σπίτι) and office (γραφείο)), καταργώντας κι αυτά ακόμη τα όρια ανάμεσα στην προσωπική/οικογενειακή και την επαγγελματική ζωή κατά τη διάρκεια της εξ αποστάσεως εργασίας (teleworking). Στις περιπτώσεις που δεν ήταν εφικτή ή επιθυμητή η τηλεργασία, η ανάγκη για προστασία του εργαζόμενου προσωπικού έφερε στο προσκήνιο το μεγάλο κεφάλαιο της Ασφάλειας και Υγιεινής στην Εργασία. Ένα κεφάλαιο που, παρά το εκτενές νομοθετικό πλαίσιο που το πλαισιώνει, παραμένει συχνά άγνωστο, αν όχι επιδεικτικά παραγκωνισμένο αν και υπάρχει επαρκές ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο το οποίο εφαρμόζεται στην Ελλάδα κυρίως από τις μεγάλες επιχειρήσεις.

Αλλά δεν είναι μόνο οι νέες συνθήκες της τηλεργασίας. Και κυρίως δεν αποτελεί αυτή τη χειρότερη συνθήκη εργασίας εν μέσω πανδημίας.

Το πρόβλημα παραμένει για τις μικρότερες και πολύ μικρές επιχειρήσεις της βιομηχανίας και της βιοτεχνίας, εκεί όπου σύμφωνα και με τις υπομνήσεις λοιμωξιολόγων αναπτύσσονται εστίες μετάδοσης του COVID-19. Μήπως είναι τυχαίο το γεγονός ότι η ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Αττικής, που εντάχθηκε από τις πρώτες στη ζώνη της «κόκκινης» επικινδυνότητας, χαρακτηρίζεται από την υπερσυγκέντρωση παραρτημάτων εκατοντάδων επιχειρήσεων στις αποθήκες των οποίων, απασχολείται  πολύ μεγάλος αριθμός εργαζομένων, χωρίς τη δυνατότητα περιορισμού της δραστηριότητάς τους αφού είναι κρίσιμοι για τον ανεφοδιασμό της αγοράς με είδη πρώτης ανάγκης;

Πώς εφαρμόζονται οι  εναρμονισμένοι κανονισμοί υγιεινής και ασφάλειας εκεί όπου υπάρχει εδώ και πολλά χρόνια η συγκέντρωση πολλών μεγάλων επιχειρήσεων με πλήθος εργαζομένων που ξεπερνά τους 1500 (π.χ. διυλιστήρια);
Εκεί όπου ενεργοποιείται και μεγάλος αριθμός εργολάβων, με ότι αυτό συνεπάγεται για τον κεντρικό έλεγχο τήρησης των μέτρων από την επιχείρηση;

Ταξίδι στην ιστορία

Ήδη από την αρχαιότητα υπάρχουν καταγραφές για τη σχέση εργασίας-υγείας, για εργασιακές ασθένειες ή εργατικά ατυχήματα κι άλλες που μπορούν να χαρακτηριστούν ως πρώιμα παραδείγματα νομοθετημάτων ή μέτρων για την εργασιακή ασφάλεια και υγεία. Στο έργο του «Επιδημιών Γ’» ο Ιπποκράτης κάνει ίσως την πρώτη καταγραφή εργασιακής ασθένειας αναφερόμενος στα συμπτώματα κολικού από μόλυβδο κατά την μεταλλωρυχική εργασία.

Ο ιστορικός Διόδορος περιέγραψε τους κινδύνους από τη θερμότητα στην οποία εκτέθηκαν οι σκλάβοι στα μεταλλεία χρυσού της Νουβίας και τις συνθήκες εργασίας στα μεταλλεία της Μακεδονίας. Ο Ρωμαίος μελετητής Πλίνιος περιγράφει ως «ασθένεια των σκλάβων» τη δηλητηρίαση από υδράργυρο για τους εργαζόμενους στα ορυχεία. Αν αναλογιστούμε πως στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μόνο υπολογίζεται ότι πάνω από 140.000 σκλάβοι ανά έτος υπέφεραν από μολυβδίαση, απόρροια της εξορυκτικής εργασίας τους, μάλλον δεν είναι τυχαίο που οι αρχαίοι ανθρακωρύχοι και οι εργάτες μεταλλείων της Μεσογείου απεικόνισαν τον θεό τους Ήφαιστο/Βούλκανα ως ανάπηρο με σημάδια νευροπάθειας από αρσενική δηλητηρίαση.

Δεν υπήρχαν όμως μόνο καταγραφές γι’ αυτό που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ως «εργασιακή ασθένεια/νόσο», αλλά και θεσμικά πλαίσια, εν είδει νομοθετημάτων που όριζαν αποζημιώσεις. Για παράδειγμα, στην πλάκα αρ. 3191 του νόμου του Ur-Nammu, βασιλιά της πόλης-πολιτείας Ur στην αρχαία Σουμερία, προβλέπεται ενός είδους χρηματική αποζημίωση για συγκεκριμένη ζημιά στα μέρη του σώματος των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των καταγμάτων, ενώ στον κώδικα του Χαμουράμπι (1750 π.Χ.) υπάρχουν διατάξεις που ορίζουν αποζημίωση για τραυματισμούς και μόνιμες βλάβες.

Πρώιμος δε, αλλά προστατευτικός εξοπλισμός συναντάται ήδη από την εποχή του Χαλκού, οπότε και οι τοξότες φαίνεται να χρησιμοποιούσαν κομμάτια από δέρμα για να προφυλάξουν τα δάκτυλα και τους καρπούς τους. Στο ομηρικό έπος «Οδύσσεια» ο Όμηρος περιγράφει τον εξοπλισμό που έφερε ο Λαέρτης κατά την εκτέλεση αγροτικών εργασιών (κνημίδες από δέρμα βοδιού για τις αμυχές, χειρόκτια για προστασία από τα γαϊδουράγκαθα, σκούφο για προστασία από τον ήλιο), ενώ στην Κλασική εποχή φαίνεται να χρησιμοποιούσαν κύστες ή κοιλιές ζώων ως μάσκες προκειμένου να προστατευτούν από τις σκόνες οι εργαζόμενοι σε μεταλλεία. Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιμοποιήθηκαν ιμάντες, σανδάλια και ικριώματα ως εργαλεία ασφάλειας από τους σκλάβους που κατασκεύαζαν τις πυραμίδες.

Στη μεταμεσαιωνική εποχή, ο Ιταλός Bernandino Ramazzini, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως ο ιδρυτής της ιατρικής των επαγγελμάτων, γύρω στα 1700 κατέγραψε συστηματικά στο έργο του “De Morbis Artificum Diatriba” τη σχέση ανάμεσα στις ασθένειες και την εργασία των ασθενών και πρότεινε μέτρα πρόληψης στο χώρο εργασίας (εξαερισμός, χρήση μάσκας).

Το έργο του, το οποίο μεταφράστηκε ευρέως στις επόμενες δεκαετίες, άσκησε μεγάλη επιρροή και φαίνεται να οδήγησε στην εμφάνιση ενός κινήματος υπέρ της δημόσιας υγείας στα μέσα της δεκαετίας του 1800 και έπειτα, καθ’ όλη τη διάρκεια της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης. Στο ίδιο πνεύμα και το έργο του Charles Turner Thackrah «Effects of the principal Arts, Trades, and Professions, and of civic states and habits of Living, on health and longevity with a particular reference to the Trades and Manufacturers of Leeds, and suggestions for the removal of many of the agents, which produce diseases, and shorten the duration of life» και η μελέτη του William Farr για την επίδραση του επαγγέλματος στη θνησιμότητα (κατέγραψε την υψηλή θνησιμότητα των μεταλλωρύχων στην Κορνουάλη).

Από το «απαγορεύεται το καπνίζειν»…στο σήμερα

Στη σύγχρονη ιστορία της Ευρώπης και της Ελλάδας η εργασιακή ασφάλεια και υγεία σημειώνει μια πορεία παράλληλη με τις αλλαγές που επιφέρουν οι βιομηχανικές και τεχνολογικές επαναστάσεις ανά περιόδους. Αν και συντελείται μεγάλη τεχνολογική πρόοδος και αλλάζουν οι αναλογίες συμμετοχής στην παραγωγική δραστηριότητα, σε σχέση με την πρότερη κυρίαρχα αγροτική, δεν βελτιώνονται και οι συνθήκες εργασίας. Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα υπάρχουν καταγραφές για εργασία κατά μέσο όρο 15 ωρών από εργαζόμενους και εργαζόμενες, ακόμα και ανήλικων, στις νεοδημιουργηθείσες βιομηχανικές γραμμές παραγωγής. Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος των αρχών του 19ου αιώνα η προστασία και η προάσπιση της υγείας κατά την εργασία δεν αποτελεί μέριμνα του και συνεπώς, δεν υπάρχει ουσιαστική εργατική νομοθεσία. Όψιμα ελληνικά νομοθετήματα σχετιζόμενα με την ασφάλεια και την υγιεινή θα μπορούσαν να θεωρηθούν το βασιλικό διάταγμα «Περί απαγορεύσεως του καπνίζειν εντός των δημοσίων γραφείων και καταστημάτων», προκειμένου να αποφευχθεί κίνδυνος πυρκαγιάς και το βασιλικό διάταγμα του 1913 «Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών εν τοις εργοστασίοις, εργαστηρίοις, καταστήμασι, κ.λπ» που όριζε υποχρεώσεις καθαριότητας, εξόδων ασφαλείας, αερισμού κ.α.

Η ελληνική έννομη τάξη αρχίζει να εφοδιάζεται με συνεκτική και κεφαλαιώδη εργατική νομοθεσία μετά τις αρχές του 20ου αιώνα, οπότε και σταδιακά αρχίζουν να ρυθμίζονται, κατά συνέπεια, και οι συνθήκες εργασίας. Ως πρωτοποριακός, για τα δεδομένα της εποχής, θεωρήθηκε ο Ν.551/1914, που κωδικοποιεί διατάξεις σχετικά με το εργατικό ατύχημα και περιλαμβάνει αναφορά σε αποζημιώσεις. Η καινοτομία του έγκειτο στην εισαγωγή υποχρέωσης αποζημίωσης από τον εργοδότη, ασχέτως αν έχει ή όχι υπαιτιότητα, ενώ δεν λαμβάνεται υπόψη η τυχόν ευθύνη και τρίτων προσώπων για το ατύχημα. Σταθμό για την ρύθμιση θεμάτων εργασιακής ασφάλειας και υγείας στην Ελλάδα αποτέλεσε η απεργία των 460 μεταλλωρύχων της Σερίφου τον Αύγουστο του 1916, οι οποίοι ζητούσαν 8ωρη εργασία και καλύτερες συνθήκες εργασίας, αφού είχαν εξαθλιωθεί επί μακρόν και είχαν δει δεκάδες εργατικά ατυχήματα και δυστυχήματα χάνοντας πάνω από 60 συναδέλφους μέσα σε μια διετία.

Από το 1920 κι έπειτα, στην ελληνική έννομη τάξη ενσωματώνονται φιλικές προς το εργαζόμενο δυναμικό διατάξεις που προέρχονται μετά από κύρωση μιας σειράς Συνθηκών της Διεθνούς Συνδιάσκεψης Εργασίας (ILO). Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, κι εν μέσω μιας εξαετίας που χαρακτηρίστηκε από δυναμικές απεργιακές κινητοποιήσεις που απαιτούσαν -μεταξύ άλλων- βελτίωση των συνθηκών εργασίας, υιοθετούνται μια σειρά προεδρικών Διαταγμάτων, με το πιο σημαντικό εκείνο της 12ης Ιανουαρίου 1934 «Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών και υπαλλήλων των πάσης φύσεως βιομηχανικών και βιοτεχνικών εργοστασίων, εργαστηρίων κλπ». Σύγχρονο -των βιομηχανικών και τεχνολογικών εξελίξεων- παράγωγο δίκαιο για θέματα ασφάλειας και υγιεινής στην εργασία αρχίζουμε να βλέπουμε στην Ελλάδα μετά την είσοδό της στην τότε Ε.Ο.Κ (νυν Ε.Ε.).

Με την ψήφιση του Ν. 1568/85 «Υγιεινή και Ασφάλεια των εργαζομένων» ρυθμίζονται για πρώτη φορά θέματα σχετικά με το δικαίωμα των εργαζόμενων να δημιουργούν Επιτροπές Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (Ε.Υ.Α.Ε.). Επίσης, συστήνεται το Συμβούλιο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας (Σ.Υ.Α.Ε.) και η Νομαρχιακή Επιτροπή Υγιεινή και Ασφάλειας της Εργασίας (Ν.Ε.Υ.Α.Ε), που ακόμα και σήμερα θεωρούνται από τα σημαντικότερους θεσμούς στον τομέα της εργασιακής ασφάλειας και υγείας. Παράλληλα, οι εργοδότες κλήθηκαν ν’ αναλάβουν υποχρεώσεις για ορισμό στις υπηρεσίες τους Τεχνικού Ασφαλείας και Γιατρού Εργασίας, καθώς και να εφαρμόσουν τις κύριες αρχές σχεδιασμού χώρων εργασίας που θα προστατεύουν το εργαζόμενο προσωπικό.

Με σταθμό το 1996

Με βάση σχετικές πρόνοιες και προκειμένου να εναρμονιστεί η εθνική έννομη τάξη με τον πλείστο αριθμό ευρωπαϊκών Οδηγιών η Ελλάδα ξεκίνησε να υιοθετεί μια σειρά κανονιστικών πράξεων (όπως το Προεδρικό Διάταγμα 17/1996) οι οποίες στόχευαν στη ρύθμιση θεμάτων ασφάλειας και υγείας και διαμόρφωναν κατευθυντήριες γραμμές- στο πλαίσιο των ήδη υιοθετημένων σε επίπεδο Ε.Ε, ως προς τον τρόπο συμμόρφωσης προς τις κείμενες διατάξεις. Καταλυτικής σημασίας για τα θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας στην Ελλάδα θεωρείται η ψήφιση του Ν.3850/2010, ο οποίος  κύρωσε τον κώδικα νόμων για την υγεία και την ασφάλεια του εργαζόμενου προσωπικού προκειμένου να καταστεί ευκολότερη η εφαρμογή των σχετικών διατάξεων.

Από την ΕΚΑΧ έως την Πράσινη Βίβλο

Ανατρέχοντας στις απαρχές της ιστορίας της Ένωσης βλέπουμε πως ήδη από την περίοδο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (Ε.Κ.Α.Χ.) στην πολιτική ατζέντα αρχίζει να εμφανίζεται και η προάσπιση της υγείας και της ασφάλειας στους χώρους εργασίας Τον Αύγουστο του 1956 ένα καταστροφικό ατύχημα στα ορυχεία Bois de Cazier του Βελγίου προκαλεί το θάνατο 275 ανθρακωρύχων από 15 χώρες, ανάμεσα τους και έξι Έλληνες μετανάστες, αναδεικνύοντας με τραγικό τρόπο την ευρωπαϊκή διάσταση της ασφάλειας και υγείας στην εργασία. Τις επόμενες δεκαετίες η έντονη βιομηχανοποίηση πολλών τομέων της οικονομίας και η φιλόδοξη προσπάθεια για τη θέσπιση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς ανοίγουν τη βεντάλια των δραστηριοτήτων για τις οποίες είναι σαφές πως πρέπει να υπάρξει θέσπιση ελάχιστων κανόνων.

Προάγγελος της εντατικότερης νομοθετικής ενασχόλησης της Ένωσης με θέματα ασφάλειας και υγείας σε ευρωπαϊκό επίπεδο θεωρείται η ίδρυση με τον Κανονισμό 1365/1975 του Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (EUROFOUND), ενός τριμερούς οργανισμού, με στόχο το σχεδιασμό καλύτερων συνθηκών διαβίωσης και εργασίας στην Ευρώπη. Προπομπός των σημερινών Οδηγιών για την Υγεία και την Ασφάλεια στην Εργασία θεωρούνται οι Οδηγίες του 1967 για την ταξινόμηση και συσκευασία των επικίνδυνων χημικών ουσιών (67/548/EOK), του 1976 για τον περιορισμό της εμπορίας και χρήσης ορισμένων επικίνδυνων ουσιών (76/769/ΕΟΚ) και του 1977 περί προσεγγίσεως των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών περί της σηματοδοτήσεως ασφαλείας στον τόπο εργασίας (77/576/ΕΟΚ). Επίσης, ήδη από το 1962 υπάρχει Σύσταση για την εισαγωγή της Ιατρικής στην εργασία και το 1966 για τον ιατρικό έλεγχο των εργαζομένων που εκτίθενται σε εξαιρετικούς κινδύνους.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, μια σειρά Οδηγιών κάνουν την εμφάνισή τους στην κοινοτική έννομη τάξη και επιχειρούν να προστατέψουν από τις μολύνσεις που σχετίζονται με τον μεταλλικό μόλυβδο, τον αμίαντο, αλλά και από τον παραγόμενο κατά την εργασία θόρυβο.  Ακολουθεί το 1989 η «Οδηγία του Συμβουλίου της 12ης Ιουνίου 1989 σχετικά με την εφαρμογή μέτρων για την προώθηση της βελτίωσης της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων κατά την εργασία», γνωστότερη ως «Οδηγία Πλαίσιο για την Ασφάλεια και  την Υγεία». Η Οδηγία αυτή αποτελεί σταθμό καθώς ορίζει ελάχιστες βασικές αρχές και νομοθετικό πλαίσιο προκειμένου να εναρμονιστούν οι έννομες τάξεις των Κρατών-Μελών και μαζί με τις έξι «Ειδικές Οδηγίες» που ακολούθησαν φαίνεται να δημιούργησαν μια φιλοσοφία πρόληψης εργασιακών ατυχημάτων και ασθενειών και να βελτίωσαν την καθημερινότητα εκατομμυρίων εργαζόμενων και απασχολούμενων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον, η Οδηγία- Πλαίσιο έθεσε τις βάσεις για την υιοθέτηση κοινοτικών νομοθετημάτων και ειδικών διατάξεων για το εργαζόμενο προσωπικό και για διάφορους τομείς της εργασίας, οδηγώντας σε μια εκτενή νομοπαραγωγική περίοδο διάρκειας περίπου δύο δεκαετιών (1990-2010), αλλά και μια σαφώς επηρεασμένη από την εν λόγω θεματική Πράσινη Βίβλο για την Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική.

Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλα πέντε κράτη-μέλη, φαίνεται να επέφερε σημαντικές νομικές υποχρεώσεις και συνέπειες εξαιτίας της μέχρι τότε ισχύος ενός απαρχαιωμένου ή ακατάλληλου νομοθετικού πλαισίου. Βέβαια, όσο καλές κι αν ήταν οι προθέσεις της Ένωσης να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας ανά τα κράτη-μέλη η επίτευξη των στόχων που είχαν τεθεί έβρισκε πρόσχωμα στα ίδια τα Κράτη-Μέλη, εναντίον των οποίων κινήθηκαν οι διαδικασίες επί παραβάσει για μη συμμόρφωση (με εξαίρεση την Ελλάδα για την οποία κινήθηκε η διαδικασία επί παραβάσει για προβλήματα στην εφαρμογή και την επιβολή της ελληνικής νομοθεσίας για τη μεταφορά της Οδηγίας 89/391/ΕΟΚ).

Η δημιουργία του ΟSHA

Για την περαιτέρω βελτίωση των συνθηκών της υγείας και της ασφάλειας στους χώρους εργασίας και την προστασία του εργαζόμενου προσωπικού σε αυτούς, η Ευρωπαϊκή Ένωση σύστησε το 1994 τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (OSHA), με έδρα το Μπιλμπάο της Ισπανίας. Ο Οργανισμός συλλέγει, αναλύει και επικοινωνεί επιστημονικές και οικονομικές πληροφορίες, ανταλλάσσει εμπειρίες με όλα τα κράτη-μέλη προκειμένου να βελτιστοποιηθούν οι πρακτικές υγιεινής και ασφάλειας στους χώρους εργασίας, αλλά να αναλάβουν προληπτικές δράσεις. Σε ό,τι αφορά τις εργασιακές -επαγγελματικές ασθένειες δημιούργησε και συντηρεί μία βάση δεδομένων αφιερωμένη σε με θέματα σχετικά με την πρόληψη και την προστασία της εργασιακής υγείας.

Η υγιεινή και ασφάλεια στο πλαίσιο των πολιτικών απασχόλησης

Σε μεγάλο βαθμό το δίκαιο , οι κανονισμοί και οι διατάξεις με τις οποίες ενσωματώνονται ευρωπαϊκές Οδηγίες για την υγιεινή και στο ελληνικό δίκαιο ακολουθούν τις αλλαγές που σηματοδοτούνται στον τρόπο που αποφασίζει κάθε φορά η Ε.Ε. να συντονίσει τις πολιτικές απασχόλησης των κρατών- μελών. Υπό αυτήν την έννοια, σταθμοί και για τον εκσυγχρονισμό των εθνικών ρυθμίσεων για την υγιεινή και ασφάλεια και την έναρξη της διαδικασίας εναρμόνισης των εθνικών πολιτικών απασχόλησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο μπορούν να χαρακτηριστούν οι εξής:

• Η έκδοση της Λευκής Βίβλου (για την Ανταγωνιστικότητα και την Ασφάλιση) το 1993, με πρωτοβουλία του τότε προέδρου της Επιτροπής, Ζακ Ντελόρ
• To Eυρωπαϊκό Συμβούλιο για την απασχόληση στο Λουξεμβούργο (20 και 21 Νοεμβρίου 1997). Με τις αποφάσεις του οι κατευθυντήριες γραμμές για την απασχόληση ενσωματώνονται πλέον με τη μορφή εθνικών στόχων σε Εθνικά Σχέδια. Διαδικασία που ισχύει μέχρι σήμερα.

Επίσης, η ενίσχυση των νομοθετικών αρμοδιοτήτων μέσα από τη Συνθήκη του Άμστερνταμ και τη Συνθήκη της Λισαβόνας επέτρεψε στην Ένωση να ακολουθήσει μια συνεκτική κανονιστική πορεία προκειμένου να επιτύχει:

α) τον στόχο της εναρμόνισης των εθνικών έννομων τάξεων με τα ελάχιστα αποδεκτά κριτήρια

β) να προλάβει το ενδεχόμενο μεταφοράς επιχειρηματικών δραστηριοτήτων από μια χώρα σε άλλη με χαμηλότερο επίπεδο προστασίας

Έτσι, υιοθετώντας, παράλληλα με την κοινοτική νομοθεσία, κατευθυντήριες γραμμές και θέτοντας ευρωπαϊκά πρότυπα, πίστευε πως θα επιτύγχανε να προστατέψει στην πράξη τα εκατομμύρια εργαζόμενων στην επικράτειά της. Εκτός όμως από την υιοθέτηση νομοθετημάτων για ασφαλέστερη εργασία , η Ένωση υλοποίησε μια σειρά πολυετών προγραμμάτων δράσης από το 1978 έως το 2002, τα οποία διαδέχτηκαν οι Ευρωπαϊκές στρατηγικές (που καλύπτουν τις περιόδους 2002-2006 και 2007-2012), για τον καθορισμό των προτεραιοτήτων και των κοινών στόχων, τη δημιουργία ενός πλαισίου για τον συντονισμό των εθνικών πολιτικών.

Αποτέλεσμα της στρατηγικής 2007-2012 είναι πως τα  κράτη-μέλη, εκτός της μεταφοράς της κοινοτικής νομοθεσίας, έχουν θεσπίσει και Εθνικές Στρατηγικές. Αργότερα, με το «Στρατηγικό πλαίσιο της ΕΕ για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία κατά την περίοδο 2014-2020», η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κάλεσε τα Κράτη-Μέλη να επανεξετάσουν τις εν λόγω Στρατηγικές τους σε στενή συνεργασία με τους σχετικούς ενδιαφερόμενους φορείς, περιλαμβανομένων των κοινωνικών εταίρων.

Παρά την προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για εναρμόνιση των κανονιστικών πλαισίων των Κρατών-Μελών προκειμένου να επιτευχθεί ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας των εργαζόμενων ως προς την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία, στην Ελλάδα, όπου επικρατεί πολυνομία αλλά και συχνά μη καταγραφή/δήλωση σχετιζόμενων με την εργασία ατυχημάτων ή ασθενειών, η επίλυση σχετικών με την ασφάλεια και την εργασία ζητημάτων φαίνεται περισσότερο να περιπλέκεται παρά να διευκολύνεται. Το  μικρό μέγεθος της μεγάλης πλειονότητας των επιχειρήσεων (πάνω από το 85% απασχολούν λιγότερους από 10 εργαζόμενους), η εκτεταμένη «μαύρη» και ανασφάλιστη εργασία για δεκαετίες, αλλά και ο φόβος των εργαζομένων και των αδήλωτων μεταναστών για την  ανεργία που εκτινάχτηκε στο 27% -ιδιαίτερα στα γκρίζα χρόνια των μνημονίων και της στενής επιτήρησης από τους θεσμούς- συνέβαλαν στη μη σωστή καταγραφή των εργατικών ατυχημάτων.

Στο συνεκτικό Ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο, με το οποίο φαίνεται πως συμβαδίζει και η ελληνική νομοθεσία, η εφαρμογή των σχετικών διατάξεων εξακολουθεί να είναι προβληματική για αρκετά από τα Κράτη-Μέλη, και ιδίως, από τις μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην Ευρωπαϊκή επικράτεια. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, το υψηλό ποσοστό αυταπασχολουμένων και συμβοηθούντων / μη αμειβομένων μελών αλλά και μεγάλου μέρους οικογενειακών επιχειρήσεων, κρατά ακόμη  τα εργατικά ατυχήματα ως  “οικογενειακά” καλά κρυμμένα μυστικά.

Ωστόσο, αν και  τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν μείωση κατά 25% των ατυχημάτων στο χώρο εργασίας και πτώση των  λοιμώξεων που σχετίζονται με την εργασία και τα εργατικά ατυχήματα , φαίνεται να διαγράφεται μια αδυναμία πρόληψης ασθενειών, όπως του καρκίνου, και άλλων που συνδέονται με την εργασία και νέους, αναδυόμενους κινδύνους, όπως αυτοί καταγράφονται μέσα από τα αυξανόμενα ποσοστά αναφοράς σε εργασιακό άγχος και ψυχικές διαταραχές, απόρροια της εντατικοποίησης στην εργασία. Το άγχος της «απασχολησιμότητας»¹ σε συνθήκες αυξανόμενης ανεργίας  προκαλεί νέα προβλήματα. Αν και η εναρμόνιση με κοινοτικό δίκαιο οδήγησε σε σαφή βελτίωση της κατάστασης στη χώρα μας και αναβάθμισε τις προδιαγραφές για τα εργασιακά πρότυπα, καλύπτοντας το έλλειμμα πολιτικής πρωτοβουλίας και τεχνικής γνώσης, τα στατιστικά δεδομένα αποτυπώνουν αναλογικά μικρή βελτίωση, για την οποία οι ευθύνες μάλλον πρέπει να αναζητηθούν σε εθνικό, παρά σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Ναι , η Ελλάδα παραμένει μια δυσάρεστη εξαίρεση: μια χώρα που δεν αποτυπώνει τις επαγγελματικές ασθένειες των πολιτών της.

Συγκρίνοντας τις ισχύουσες συνθήκες εργασίας στους περισσότερους τομείς της οικονομίας στην Ευρώπη, ο ισχυρισμός πως πρόκειται για τις καλύτερες της τελευταίας εκατονταετίας θα γινόταν αποδεκτός με ευκολία. Στη σύγχρονη Ελλάδα, αλλά και σε άλλα κράτη-μέλη, παρόλο που έχουν ελαττωθεί σημαντικά οι δυσμενείς συνθήκες εργασίας που υπήρχαν στο παρελθόν, η εργασία συνεχίζει να επηρεάζει την υγεία με αυξημένη επίδραση στην ψυχοσωματική ισορροπία των εργαζομένων υπό την πίεση και των νέων μορφών μάνατζμεντ  όπως π.χ. το αποκαλούμενο μάνατζμεντ των αλγορίθμων. ² 

Η εντατικοποίηση της εργασίας, οι νέες μορφές ευέλικτων και άτυπων συμβάσεων εργασίας (π.χ. συμβόλαια μηδενικών ωρών, ψευδο-αυτοαπασχόληση κ.ά.), οι ελλιπείς έλεγχοι ασφαλείας, οι αναδυόμενες προκλήσεις στο πλαίσιο της νέας ψηφιακής αγοράς εργασίας, όπως αυτές επιβεβαιώθηκαν κατά τη διάρκεια της COVID-19 πανδημίας, συντελούν στην πρόδηλη αναγκαιότητα επικαιροποίησης του πλαισίου προστασίας σε επίπεδο Ε.Ε.

Μια «μεταβιβαστική» αλλά συνάμα ολοκληρωμένη προσέγγιση των προκλήσεων, με δραστηριότητες μακροπρόθεσμης και μεσοπρόθεσμης έρευνας, αλλά και βραχυπρόθεσμων μέτρων καινοτομίας και ενίσχυσης, ιδιαίτερα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, των αυτοπασχολούμενων, αλλά και των εργαζόμενων σε γκρίζες ζώνες (όπως εκείνων που εργάζονται σε ψηφιακές πλατφόρμες³), είναι ίσως το ελάχιστο που θα μπορούσε να ζητηθεί. Πριν μια τριακονταετία, η Ε.Ε. ανέλαβε θαρραλέα πρωτοβουλίες για τη βελτίωση της ασφάλειας και υγείας στην εργασία, αποδεικνύοντας πως μπορεί να εναρμονίσει (σ’ έναν βαθμό) την οικονομική πρόοδο με την κοινωνική ευημερία. Με τους κραδασμούς που επέφερε στο Ευρωπαϊκό οικοδόμημα μια σειρά κρίσεων, με τελευταία την εν εξελίξει (πρωτίστως) υγειονομική κρίση, τώρα το ερώτημα που διατυπώνεται είναι αν πραγματικά θέλει.

Οι τελευταίες πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για μια Οδηγία-Πλαίσιο για τον κατώτατο μισθό ⁴, καθώς και οι ρυθμίσεις για τους αποσπασμένους εργαζόμενους ⁵ προδίδει θετική πρόθεση που μένει να επιβεβαιωθεί στην πράξη και στον έλεγχο εφαρμογής των νέων Οδηγιών. Ίσως κάποιος αναρωτηθεί: «Μα τι σχέση έχουν όλα αυτά με την υγιεινή και ασφάλεια στην Ελλάδα»; Στο βαθμό που θα θέτουν κανόνες για περιορισμό της επισφάλειας στην εργασία, θα περιορίζουν την αναζήτηση εργασίας με ευτελή αμοιβή, θα συμβάλουν και στην προστασία της υγείας. Κι αυτό είναι το μεγάλο ζητούμενο.

Μαρία Μπρόκου, Χριστίνα Κοψίνη

* Ερευνήτρια στο Έργο Jean Monnet EU VaDis του Τμήματος Διεθνών κι Ευρωπαϊκών Σπουδών (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας), πρώην Διαπιστευμένη Κοινοβουλευτική Συνεργάτιδα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την περίοδο 2014-2019.

Αναδημοσίευση απο το https://www.efsyn.gr

Παραπομπές- υποσημειώσεις

• ^*1 Απασχολησιμότητα:
• O όρος αναφέρθηκε για πρώτη φορά δημοσίως στην Ελλάδα το 1997 σε ομιλία του πρώην πρωθυπουργού Κ. Σημίτη προς τους συνδικαλιστές . Ο όρος εισήχθη στην Ελλαδα το 1997, μετά τη Σύνοδο Κορυφής στο Λουξεμβούργο, όπου και υιοθετήθηκαν οι κατευθυντήριες γραμμές για την πολιτική στην απασχόληση. H αναφορά στην έννοια της «απασχολησιμότητας» σημαίνει  κυρίως την επίκληση των «δεξιοτήτων» και της ατομικής ευθύνης του εργαζόμενου ή του ανέργου για να παραμείνει στην αγορά εργασίας.
• Στο Βέλγιο, τη χώρα που έχει πρωτεύουσα την πρωτεύουσα της θεσμικής Ευρώπης, ο όρος «απασχολησιμότητα» δεν επικρατεί ούτε στην καθημερινή γλώσσα, ούτε στα επίσημα κείμενα, ενώ ισχύει ο όρος «επαγγελματική ένταξη». Στη Γερμανία, αυτή η έννοια εμφανίστηκε μετά τη σύνοδο κορυφής του Λουξεμβούργου το 1997, ωστόσο κι εκεί είναι προτιμητέος ο όρος «καταρτισιμότητητα» (Αusbildungsfahigkeit).
• ^*2 Μάνατζμεντ αλγορίθμων και ^*3 για τις πλατφόρμες
• → Working on digital labour platforms
• ^*4  Σχέδιο οδηγίας για επαρκείς κατώτατους μισθούς στην Ε.Ε.
• → Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για επαρκείς κατώτατους μισθούς στην Ευρωπαϊκή Ένωση
• ^*5 Σχέδιο οδηγίας για την απόσπαση των εργαζομένων
• → Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση της οδηγίας 96/71/ΕΚ σχετικά με την απόσπαση εργαζομένων στο πλαίσιο παροχής υπηρεσιών
• → Σχέδιο έκθεσης σχετικά με δίκαιες εργασιακές συνθήκες, δικαιώματα και κοινωνική προστασία για τους εργαζομένους σε πλατφόρμα – νέες μορφές απασχόλησης που συνδέονται με την ψηφιακή ανάπτυξη

▶ Κανονισμοί της ΕΕ σχετικοί με την επαγγελματική Υγεία και Ασφάλεια, το Περιβάλλον και συναφή θέματα (πηγή:Eλληνικό Ινστιτούτο για την Υγιεινή και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ)

• Κανονισμός (EE) 2019/1242  του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με τον καθορισμό προτύπων επιδόσεων για τις εκπομπές CO2 των νέων βαρέων επαγγελματικών οχημάτων και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΚ) αριθ. 595/2009 και (ΕΕ) 2018/956 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και της οδηγίας 96/53/ΕΚ του Συμβουλίου
• Κανονισμός (ΕΕ) 2019/1021  για τους έμμονους οργανικούς ρύπους
• Κανονισμός (EE) 2019/126  σχετικά με την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (EU-OSHA) και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2062/94 του Συμβουλίου.
• Κανονισμός (ΕΕ) 2017/852  για τον υδράργυρο και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1102/2008
• Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών και την κατάργηση της οδηγίας 95/46/ΕΚ (Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων)
• Κανονισμός (ΕΕ) 2016/425 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 9ης Μαρτίου 2016, σχετικά με τα μέσα ατομικής προστασίας και για την κατάργηση της οδηγίας 89/686/ΕΟΚ του Συμβουλίου (Κείμενο που παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον ΕΟΧ).
• Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 517/2014  για τα φθοριούχα αέρια του θερμοκηπίου και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 842/2006
• Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 649/2012 σχετικά με τις εξαγωγές και εισαγωγές επικίνδυνων χημικών προϊόντων. (Κανονισμός PIC)
• Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 528/2012  σχετικά με τη διάθεση στην αγορά και τη χρήση βιοκτόνων. (Κανονισμός BPR)
• Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1005/2009  για τις ουσίες που καταστρέφουν τη στιβάδα του όζοντος
• Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1338/2008  σχετικά με τις κοινοτικές στατιστικές στους τομείς της δημόσιας υγείας και της υγείας και ασφάλειας στην εργασία
• Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1272/2008 για την ταξινόμηση, την επισήμανση και τη συσκευασία των ουσιών και των μειγμάτων, την τροποποίηση και την κατάργηση των οδηγιών 67/548/EΟΚ και 1999/45/EΚ και την τροποποίηση του κανονισμού (EΚ) αριθ. 1907/2006 (Κανονισμός CLP)
• Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1907/2006 για την καταχώριση, την αξιολόγηση, την αδειοδότηση και τους περιορισμούς των χημικών προϊόντων (REACH) και για την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Χημικών Προϊόντων καθώς και για την τροποποίηση της οδηγίας 1999/45/EΚ και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 793/93 του Συμβουλίου και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1488/94 της Επιτροπής καθώς και της οδηγίας 76/769/ΕΟΚ του Συμβουλίου και των οδηγιών της Επιτροπής 91/155/ΕΟΚ, 93/67/ΕΟΚ, 93/105/ΕΚ και 2000/21/ΕΚ. (Κανονισμός REACH)
• Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 561/2006  για την εναρμόνιση ορισμένων κοινωνικών διατάξεων στον τομέα των οδικών μεταφορών και για την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΟΚ) αριθ. 3821/85 και (ΕΚ) αριθ. 2135/98 του Συμβουλίου καθώς και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 3820/85 του Συμβουλίου